Mada između ova dva entiteta postoji ogroman politički i društveni jaz, kad je reč o udžbenicima istorije đaci u Srbiji i na Kosovu izloženi su sličnim oblicima dezinformisanja o sukobima 1998–1999.
Ovaj članak je objavljen u Odiseji #06
Kako srpski, a kako albanski đaci uče o krizi na Kosovu, uzrocima i posledicama NATO bombardovanja danas, više od 20 godina nakon tih događaja? Da bismo odgovorili na ovo pitanje, zavirićemo u aktuelne srpske i kosovske udžbenike, i razmotriti da li njihov sadržaj odgovara onim strateškim ciljevima koje bi, barem u teoriji, nastava i obrazovanje iz istorije trebalo da ostvare.
Najpre, strateški dokumenti u Srbiji ističu da je cilj nastave istorije „sticanje humanističkog obrazovanja i razvijanje istorijske svesti; razumevanje istorijskog prostora i vremena, istorijskih događaja, pojava i procesa i uloge istaknutih ličnosti; razvijanje individualnog i nacionalnog identiteta“, kao i „kritičkog i kreativnog mišljenja, sposobnosti izražavanja i obrazlaganja sopstvenih stavova, razumevanja multikulturalnosti, razvijanje tolerancije i kulture argumentovanog dijaloga“. U tom duhu, takođe, Priručnik za nastavnike istorije za drugi razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera Šuice i Krstića doslovce citira ove ciljeve, dok srodan Priručnik za nastavnike istorije za osmi razred osnovne škole ističe: „Nastava istorije treba da doprinese razumevanju istorijskog prostora i vremena, istorijskih događaja, pojava i procesa, kao i razvijanju nacionalnog i evropskog identiteta i duha tolerancije kod učenika.“
Međutim, kako se sa ovih strateških dokumenata pomeramo ka samom sadržaju srpskih udžbenika, slika se drastično menja, posebno kada je reč o predstavljanju događaja iz najnovije srpske istorije kao što su raspad Jugoslavije i ratovi 90-ih godina. Radi ilustracije, citiraću nekoliko relevantnih pasusa koji đacima objašnjavaju sukob između Srba i Albanaca na Kosovu 1998. i 1999. godine i NATO bombardovanje. Otkako je 2003. godine Srbija ukinula državni monopol na udžbenike, niz privatnih izdavača, čak i stranih, pojavio se na tržištu sa posebnim udžbenicima – koji, dakako, moraju da prođu akreditaciju od strane državnih organa kako bi bili zvanični. Ovde razmatram verovatno najpopularniji udžbenik istorije u Srbiji u poslednjoj deceniji, Istoriju za 8. razred osnovne škole Đorđa Đurića i Momčila Pavlovića, u izdanju državnog Zavoda za udžbenike, a zatim ga poredim sa konkurentskim udžbenicima istorije u izdanju privatnih izdavača, domaće Freske i nemačkog Kletta.
Iz objašnjenja koje Đurić i Pavlović daju za srpsko-albanski konflikt i NATO bombardovanje koje je usledilo, teško je videti ijedan od tih deklarativnih ciljeva kakvi su kritički pristup, multikulturalizam, evropski i globalni identitet, tolerancija, ili razumevanje šireg istorijskog konteksta:
„Svakodnevne oružane akcije albanskih terorističkih grupa, pod nazivom Oslobodilačka vojska Kosova, razbojništva i sukobi sa snagama reda, u kojima je stradalo sve više civila, izuzetno su zaoštrili stanje na Kosovu. Konačno su se i zapadne države, posebno SAD, umešale, dajući otvorenu podršku Albancima. Posle neuspelih pregovora u Rambujeu i Parizu i odbijanja srpske strane da potpiše ultimativne zahteve o povlačenju vojske i policije sa Kosova februara 1999. usledila je agresija NATO-a koja je trajala od 24. marta do 10. juna 1999. godine.“
Umnogome slično tumačenje ovih događaja nude i drugi srpski udžbenici. Na primer, bukvalno istovetan tekst nalazimo u Istoriji za 3/4 razred gimnazija i stručnih škola istog izdavača, čiji su autori Kosta Nikolić i drugi, mada bismo od udžbenika namenjenog za praktično punoletne srednjoškolce očekivali detaljniju, složeniju i nijansiraniju interpretaciju ovih događaja.
Ni udžbenici istorije druga dva glavna konkurenta ne razlikuju se bitno u svom predstavljanju ovih događaja. Mire Radojević, u izdanju izdavačke kuće Klett, ovako opisuje krizu na Kosovu i NATO bombardovanje:
„Provokacije terorističke Oslobodilačke vojske Kosova (OVK) pretočene su u oružane sukobe u koje se uključila i međunarodna zajednica. Podjednako kao i u prethodnim ratovima, ‘međunarodna zajednica’, koju su predvodile SAD, pružila je punu političku i vojnu podršku albanskim teroristima. U sukobima na Kosovu i Metohiji pored policije učestvovale su i vojne jedinice. Posle neuspelih pregovora u Rambujeu i Parizu i odbijanja srpske strane da pristane na ultimatum koji je predviđao povlačenje sa Kosova i Metohije i slobodan prolaz NATO snaga preko teritorije Srbije, otpočela je agresija NATO pakta.“
I u udžbeniku Ljušića i Dimića za 8 razred osnovne škole srpskog izdavača Freska nalazimo isto objašnjenje. Ljušić i Dimić su takođe objavili udžbenik za 3/4 godinu srednje škole, u kom takođe nalazimo tipično kratke i suvoparne teze da su Albanci zahtevali secesiju od Srbije i s tim u vidu formirali OVK koja je konstantno napadala vojsku i policiju, a uživala podršku SAD i nekoliko članica EU. Srpska strana dobila je ultimatum, čije je odbijanje dovelo do početka vazdušnih napada NATO-a.
Nemam pri ruci kosovske strategije obrazovanja, ali ne sumnjam da oni jednako, ako ne i više, insistiraju na multiperspektivnosti, toleranciji i kritičkom pristupu istoriji. Međutim, jednostranost nasuprot kritičkom pristupu u predstavljanju ovih događaja verovatno se najjasnije vidi kada se uporede srpski i kosovski udžbenici. Tako su, recimo, kršenja ljudskih prava kosovskih Albanaca od strane srpskog režima tokom 90-ih u kosovskim udžbenicima predstavljeni kao masakri srpskog režima širom Kosova, što je „podstaklo nastanak UÇK radi zaštite naroda Kosova“ (udžbenik Rexhepi & Demaj). Srpski udžbenici ne daju nikakve podatke o ovim zlostavljanjima Albanaca od strane Miloševićevog režima, i predstavljaju pogoršanje situacije na Kosovu kao posledicu pljačke i sukoba albanskih terorističkih grupa, deklarisanih kao Oslobodilačka vojska Kosova, sa srodnim frakcijama, što se još i više odrazilo na civile.
Drugo, kao što je Škeljzen Gaši, autor obimne uporedne studije o srpskim i kosovskim udžbenicima, jasno pokazao: udžbenici dveju strana predstavljaju samo zločine „drugih“. Na primer, srpski udžbenici ne pominju nijednog Albanca koga su ubile srpske, odnosno jugoslovenske snage tokom oružanog sukoba na Kosovu, dok u kosovskim nema pomena ni o jednom Srbinu koga su ubili UÇK ili NATO snage tokom ovog konflikta. Tako, dok srpski udžbenici ističu kako je nakon dolaska NATO snaga na Kosovu „ubijeno 899 a oteto 834 osobe“, kosovski pominju samo period pre dolaska NATO-a, u kom je „samo tokom 1998. ubijeno preko 2000 Albanaca, ne računajući ovde veliki broj nestalih osoba“. Dalje, prema kosovskim udžbenicima, tokom dva i po meseca NATO bombardovanja „srpska vojska ubila je oko 15.000 Albanaca“, dok, recimo, Kosovo Memory Book 1998 – 2000 sadrži podatke o ukupno 7864 albanskihe žrtve stradale u periodu od januara 1998. do decembra 2000. godine. Prema tome, zaključuje Gaši, kosovski i srpski udžbenici preuveličavaju zločine „druge strane“ i time stvaraju prostor za iskrivljeno razumevanje ovih događaja.
Kada je reč o civilnim žrtvama NATO bombardovanja na prostoru SRJ, tokom 78 dana NATO bombardovanja, prema srpskim udžbenicima, „ubijeno je između 1200 i 2500 civila“, kako navode Đurić i Pavlović. Međutim, u tabeli o civilnim žrtvama koja je data uz tekst navedeno je 347 stradalih civila. Od toga, samo za njih 60 koje su ubile NATO snage u blizini Đakovice kaže se da su u pitanju Albanci, dok se za 50 civila ubijenih u selu Lužane kod Podujeva, 30 u blizini Peći i 87 u selu Koriša kod Prizrena, ne navodi njihov albanski etnicitet. Slično tome, nema pomena ni o napadu NATO snaga na zatvor Dubrava, u kojem je ubijeno 112 albanskih zatvorenika. Ovaj događaj bi mogao biti isključen i zbog toga što je, prema Fondu za humanitarno pravo, njih 29 stradalo od NATO bombi bačenih na zatvor 19. i 20. maja, dok su ostale usmrtile srpske snage 21. i 23. maja 1999. godine. Izveštaj Hjuman rajts voča o stradanju civila tokom NATO intervencije, međutim, pominje između 489 i 528 civila kao žrtve bombardovanja. Prema ovom izveštaju, većina civila poginula je na području Kosova (između 279 i 318 osoba). Broj civila koje su ubile NATO snage stoga je više nego dvostruko uvećan u srpskim udžbenicima. Uz to se neke albanske žrtve ne pominju kao albanske, dok se u kosovskim udžbenicima ove žrtve – ni među Srbima ni među Albancima – ne pominju uopšte. Takođe, u kosovskim udžbenicima nema pomena o Albancima koje su, pre, tokom a naročito nakon NATO bombardovanja, ubili pripadnici OVK, a zbog kojih se protiv nekih od njihovih čelnika trenutno vodi proces u Hagu.
Srpski i kosovski udžbenici daju uprošćeno, jednostrano i međusobno dijametralno suprotstavljeno tumačenje događaja iz devedesetih godina prošlog veka. Pritom, oni su i u suprotnosti sa praktično svim ključnim propisanim ciljevima koje nastava istorije treba da ispuni, te dakle ne razvijaju ni duh tolerancije, ni kritičko mišljenje, ni kulturu dijaloga. Prethodni analitičari, poput Marijane Tome iz Centra za humanitarno pravo, uz to dodaju da srpski udžbenici nude selektivno i uprošćeno tumačenje događaja i izbegavaju da pripišu bilo kakvu odgovornost predstavnicima srpskog naroda.
Zaključak Dubravke Stojanović, profesorke Filozofskog fakulteta u Beogradu, još je oštriji: „može se reći da udžbenici istorije razvijaju jedan paranoidan model istorijske svesti koji može dati solidnu osnovu za mržnju i prezir prema susednim narodima, čime mogućnosti za dalje nesporazume, sukobe i revanše ostaju trajno otvorene.“ Ovaj me sumorni zaključak opominje na jednu Andrićevu misao o tome „da li je duh većine balkanskih naroda zauvek otrovan i da, možda, nikad više neće ni moći ništa drugo do jedno: da trpi nasilje ili da ga čini?“. Gorepomenute strategije pokazuju da mi znamo kako i kakvoj istoriji treba da učimo našu decu, ali smo slabi i neodlučni da te strategije i primenimo. A čini mi se da će samo ako budu podstaknuta da posmatraju stvari iz više uglova, da uče na našim greškama, razlikuju dobre od loših vođa i shvate da smo, kao i svi balkanski narodi, kroz istoriju bili potčinjavani i oslobađani, trpeli i činili nasilje, da i naši najbolji izdanci i najgori zločinci imaju imena i prezimena i ličnu odgovornost, naša deca postati bolji ljudi i građani i da će rasti u kulturi bez mržnje i krvne osvete. — ⊗