Može li muzej afričke umetnosti biti antikolonijalan?
Ovo je jedno od mnogih pitanja koje pred posetioca postavlja nova izložba Muzeja afričke umetnosti u Beogradu, nazvana Antikolonijalni muzej. Autorka izložbe, Ana Sladojević, aktuelizuje pitanja kolonijalizma, antikolonijalizma i rasizma u prezentaciji afričkog kulturnog i umetničkog nasleđa kako u našem, beogradskom muzeju, tako i u sličnim institucijama širom sveta, ali i u sveopštoj percepciji afričkog nasleđa koje je često obojeno nesvesno prihvaćenim kolonijalističkim diskursom.
Istorija forminjaranja muzeja kao institucije u obiliku u kojem ga danas poznajemo neraskidivo je vezana sa pojmom kolonijalizma, s obzirom na to da su zbirke nekih od najvećih svetskih muzeja formirane upravo oko artefakata prenošenih iz Afrike u Evropu početkom 19. veka, uglavnom ilegalnim putevima.
Na fascinaciju evropskih naroda egipatskom umetnošću s početka 19. veka uskoro će se nadovezati interesovanje za orijentalne kulture, da bi na pragu 20. veka umetnost afričkih naroda koji su naseljavali centralne i južne delove kontinenta ušla na sporedna vrata istorije (zapadne) umetnosti kao ekskurs kojem se okreće grupa marginalizovanih i avangardnih umetnika.
Željni da izazovu, preispitaju i poremete šta se poremetiti može u hijerarhijskom poretku tema i motiva akademskog slikarstva ovi još uvek nepriznati, ali uskoro visoko cenjeni umetnici poput Pabla Pikasa ili Anrija Matisa uvrstiće teme, motive, kolorit i forme afričke umetnosti u svoje dela, čineći da na taj način afrička umetnost stigne do izložbenih sala velikih muzeja, i to prečicom koju im je omogućio potpis „belog“ umetnika na dnu platna. Proći će još ceo vek pre nego što će afrički elementi na delima afričkih umetnika dobiti priliku da se nađu pod istim krovovima kao njihove „replike“ koje su sto godina ranije, u ime bunta i udarca pesnicom u nos tradicije, izradili Evropljani putovanjem i boravkom na egzotičnom crnom kontinentu.
Prisustvo afričkih elemenata početkom 20. veka u evropskoj kulturi, kako visokoj, tako i onoj svakodnevnoj, primenjenoj (dizajnu nameštaja ili ornamentima tkanina) takođe je bila obojena jednom vrstom rasističkih stanovišta. Naime, ona je umnogome proisticala iz neutoljene potrebe evropskog čoveka za begom od surove stvarnosti industrijskog, kapitalističkog društva, i povratku korenima, izvorima, dobu nevinosti i naivnosti prepoznatim u sistemu društava koja su viđena kao primitivna i nerazvijena.
Odsustvo one klasične kolonijalne politike na našim prostorima uglavnom navodi na pomisao da je kolonijalizam u srpskoj, ili balkanskoj sredini potpuno stran pojam. Ali i to je nešto što izložba Antikolonijalni muzej problematizuje.
U prvim decenijama 20. veka, dok Evropa još uvek eksploatiše resurse afričkog kontinanta, diveći se u isto vreme smeloj formi Pikasovih slika inspirisanih afričkim maskama, srpski pesnik Ljubomir Micić u okviru avangardnog pokreta zenitizma stvara ideju o barbarogeniju. Micićev barbarogenije nije ništa drugo do taj sanjani i dugo iščekivani, sirovi i surovi, naivni i jednostavni balkanski „divljak“, neopterećen tekovinama civilizacije i njenim moralnim stegama.
Nekoliko godina kasnije, 1928. i 1929. godine, pisac Rastko Petrović, i sam ljubitelj inovacija i eksperimentisanja formom, putuje po Africi prilikom čega nastaje njegov putopis jednostavnog naslova – Afrika, kao i mnoštvo fotografija koje mogu da se vide na izložbi. Književnikov pogled na Afriku, njene stanovnike, kulturu i običaje jeste daleko naivniji i u odnosu na njegove zapadne kolege, tek blago obojen kolonijalističkom svešću, ali je ona i dalje u njegovoj vizuri uporna i prisutna. Bez obzira što i sam prirpada narodu barbarogenija, koji je tokom istorije i sam često viđen i smatran drugim, boja kože kao da je dovoljna različitost da se pred vizuelno očiglednije drugima zauzme privilegovan stav.
Bez namere da kritikuje ili opovrgava kredibilitet dela Rastka Petrovića, izložba njegovim primerom skreće pažnju na ovakav stav koji je važno imati na umu svaki put kada pomislimo da smo izuzetno tolerantni i politički korektni prema narodima i nasleđu vanevropskih civilizacija.
Baš kao što je Rastko Petrović objedinio svoja iskustva putovanja po različitim predelima i državama, sabirajući ih pod imenom kontinenta, i u muzejskoj praksi se često dešava da se specifičnost porekla pojedinih predmeta ili njihovih autora izbriše u nekoj vrsti (pogrešne) pretpostavke, takođe proistekle iz kolonijalističkog načina razmišljanja, da je pridev „afričko“ sasvim dovoljna geografska odrednica njihovog porekla. „Afrička umetnost“, „afrički umetnik“, „afrička kultura“ česti su termini koje ćemo videti u svetskim muzejima kojima se opisuje čitava kulturno – umetnička produkcija jednog kontinenta, od perioda praistorije do današnjih dana.
Izbegavanje specifikacije ili konkretnog potpisivanja autora dela, tamo gde bi se njihova imena i mogla saznati, govori o još jednom sloju kolonijalnog nasleđa – umanjenju značaja afričke umetnosti u poređenju sa onom evropskom. U isto vreme ovakav stav muzeja evropskom posmatraču daje osećaj da je sve što je o pojedinom predmetu potrebno ili dovoljno znati je to da potiče sa jednog kontinenta, te da je egzotičan, redak ili prosto star.
Postoji jedan odomaćeni stav na ovim prostorima, da rasizam među nama nije toliko jak ili čak da ga uopšte i nema, a kao jedan od argumenata navodi se posleratno stupanje Jugoslavije u savez sa mnogobrojnim zemljama trećeg sveta, tj. u Pokret nesvrstanih. I zaista, za razliku od velikih svetskih muzeja u čije su zbirke dela afričke umetnosti stigla školskim primerima kolonijalnih osvajanja, osnovu Muzeja afričke umetnosti u Beogradu čini zbirka Vede Zagorac i Zdravka Pečara, novinara i diplomata koji su ove predmeta dobijali na poklon, tokom diplomatskih poseta, i uz saglasnost predstavnika vlasti zemalja iz kojih vode poreklo.
Pa ipak, da li takva specifična istorijska situacija čini Muzej afričke umetnosti u Beogradu oslobođenim svih stega kolonijalističkog iščitavanja i prezentovanja afričke kulture kao inferiorne? Svakako da ne, makar ne u potpunosti. Ali svejedno, reklo bi se da se ovaj beogradski muzej mnogo više od velikih svetskih muzeja trudi da se makar približi tom naizgled nedostižnom, idealnom modelu: promišljeno koncipiranom i pažljivo osmišljenom antikolonijalnom muzeju. — ⊗
