Putovanje kroz fragmentarnu mitologiju Lilit, prve Adamove žene, i jednu priču i film koje je inspirisala
Ćerka Lilit / Golfska struja ispod sante leda
autor: Anatol Frans / Jevgenij Paškević
Godine objavljivanja: 1887 / 2011
Mitska buntovnica koja ne prestaje da fascinira umetnike. Šta zapravo znamo o Lilit?
Talmud, Sefer Jecira i Svici sa Mrtvog mora kažu da je bila stvorena od iste prašine sa Adamom da bi mu bila ravna. Istočne legende („istoriole“ Vavilonskog Talmuda, Ep o Gilgamešu) pominju izuzetnu mudrost prve žene kao tajni razlog njene neslage sa mužem. Odbivši da bude poslušna (Midraš), Lilit je napustila rajski vrt, čime se nije umrljala prvobitnim grehom i ostala besmrtna. Za razliku od pale Eve, za drevne književnike vrlo udobnog lika, slobodna Lilit se ne spominje u Bibliji. Premda, pojedine reči Knjige Postanka o ženskom biću, stvorenom zajedno sa muškim, ostavljaju prostor za maštu.
Kasnije, sa pojavom gnosticizma, Lilit je dobila i novo ime – Sofija (mudrost), kao potvrdu njene superiornosti. U srednjovekovnim bibliotekama šaputalo se da su harizmatične istorijske i legendarne ličnosti poput Bat-Šebe, Kraljice od Sabe, Kleopatre, Igrejn ili Teodore crpile mudrost i snagu iz podrške Lilit, i bile ozloglašene od strane crkve zbog te iste težnje prema ljubavi i nezavisnosti.
Dakle, ko je bila Lilit? Prvi put se pominja na hiljadama godina starim sumerskim pločicama kao duh noći (njeno ime u prevodu sa staroarapskog i hebrejskog znači „noć“ ili „sova“), neumoljiv kao vreme i neuhvatljiv poput vetra u pustini. Hebrejski izvori (Zohar, Jerusalimski Talmud, Sirahov Alfabet) uglavnom se slažu oko toga da je Lilit bila prva žena, stvorena od iste prašine, što i praotac Adam, zato ravnopravna sa muškarcem. Prema prvobitnoj Božjoj zamisli Adam i Lilit trebalo je da upravljaju svetom zajedno kao snaga i mudrost, ali muškarac nije želeo da ima pored sebe saputnicu, nego sluškinju. Lilit se pobunila, izrekla sveto ime Boga, nakon čega je dobila krila i odletela u neizvesnom pravcu.
Talmud kaže da je našla utočište u pećinama Crvenog Mora. Sirahova Knjiga, otkrivena tek u patrijarhalnom Srednjem veku (savremeni teolozi tvrde da je zapravo napisana u „mračno doba“ kao pseudoantičko religiozno delo), govori o prvoj ženi kao o majci svih demona. Kad je saznala da je Adam dobio od Boga novu ženu, zaklela se da se osveti nevernom mužu i njegovoj Evi – tako što bi u snu zavodila njivove sinove, a kćerke usmrćivala kao novorođenčad.
Kako je mudro i slobodoljubljivo stvorenje, koje je izbeglo prvorodni greh (saglasno gnosticizmu – čak mu je odolela), mogla da se „preko noći“ pretvori u zloduha? Možda bi se najpre trebalo složiti sa hrišćanskim gnostičkim spisima biblioteke Nag Hamadi, koje tvrdi da su naši preci jednostavno želeli da prebace krivicu za sopstvenu razuzdanost, dvojni moral i čedomorstvo na Lilit.
Prvu ženu pokušava da opravda i kralj Solomon. U svojim spisima on upoređuje sa Lilit svoju omiljenu suprugu Makedu (Kraljicu od Sabe), čime ističe njen um i otmenu lepotu. U hebrejskim apokrifima, koji objašnjavaju njegove priče, nalazimo na neobičnu interpretaciju istorije o sudu nad dvema ženama sa detetom. Ta žena, koja se sažalila nad odojčetom da ga ne podele na pola, navodno se zvala Lilit. Tragovi Adamove prve supruge kao Sofije, odnosno Sulamite – božanske mudrosti, nalazimo na stranicama Knjige Mudrosti i Pesme nad Pesmama. Čak i njen simbol – sova, poznat je kao antička metafora mudrosti i nezavisnosti.
Nad njom ne leži kletva greha, niti smrti – Lilit luta zemljom tragajući za ljudskim osećanjima, ali sa sobom nosi samo nemir
Ne tako davno, u potrazi za tragovima prve žene u svetu umetnosti, otkrila sam dva izuzetno zanimljiva dela – književno i kinematografsko, nepravedno zapostavljena na prostorima bivše Jugoslavije. Novele (1887) važe za najkontraverzniju knjigu istaknutog francuskog pisca Anatola Fransa (1844–1924). U redu uzbudljivih priča, punih metafora i alegorija, posebno mesto zauzima Kćerka Lilit. Nobelovac živopisno propoveda o mladom aristokrati, koji u očaju nakon rastanka sa jednom neobičnom ženom dolazi kod sveštenika da se ispovedi. Neobičan je i negov duhovnik – to nije strogi katolički pastir, već znameniti teolog. Za oca Safraka je hrabrost najveća od hrišćanskih vrlina, zato on istražuje, prevodi i analizira svete spise sa svih krajeva zemlje.
Nova knjiga sveštenika je o Lilit – prvoj ženi, nestaloj iz Biblije, ali sakrivenoj pod različitim velovima u legendama istočnih naroda. Nad njom ne leži kletva greha, niti smrti – Lilit luta zemljom tragajući za ljudskim osećanjima, ali sa sobom nosi samo nemir. Ari, mladi gost, sa čežnjom, čuđenjem i stidom, seća se svoje nedavnje ljubavnice, Lejle. Njihova ljubav je gubila duše – dovela do ludila prijatelja Arija i njegovu verenicu, da bi nakon toga slomila srce njemu samome. Misteriozna Lejla ga je napušta sa kratkom porukom da je i ona nesrećna, jer ne može da umre. Njena mudrost nedostaje Ariju više nego njena strast – Lejla je znala sve tajne dalekih vremena. Otac Safrak veruje da je mladi muškarac imao (ne)sreću da sretne na svom putu kćerku Lilit.
Kao i svoja majka, Lejla pokušava da pronađe ljubav, hraneći se ljudskom strašću, ali ne uspeva. Njena nesmirena duša ne zna ni za pokajanje, ni za smrt, i donosi razaranje. Sladostrasna vatra Lilit, proslavljena pesnicima romantizma je, u stvari, samo vrh ledenog brega njene večite tragedije.
Istorija te potrage je inspirisala letonsko-ruskog reditelja Jevgenija Paškevića da snimi umetnički film Golfska struja ispod sante leda (2011). Zajednički rad letonskih i ruskih filmskih stvaralaca trajao je čitavih 12 godina, a zaplet novele je bio dopunjen novim meandrima stare, pobunjene duše. Pored Lejle, čiji je lik ubedljivo odglumila Ana Azarova, upoznajemo druge kćerke Lilit – Nidu, Lolu, bezimenu devojku sa ogledalima u pustinji. A možda prva žena sama menja obličje – u ime njene vanvremenske potrage? Muškarci lete prema njenom svetlu sirove i vruće mudrosti kao leptiri prema vatri, i odlaze razočarani, sa lažnim osećanjem izgubljenog smisla za sve živo. Je li, zapravo, nestvarna Lejla – ta koja ostavlja ljubavnike na ivici ponora? Odgovor se krije iza naziva slobodne filmske adaptacije. Poznati doživljaj Lilit kroz vekove je samo vrh ledenog brega – bljistavog i surovog, dok na dubinama, neslućenim za ljudski um, prolazi topla, životvorna struja težnje ženske duše. Ona zna za besmislenost besmrća bez ljubavi. A znamo li mi? — ⊗
