Kako su Srbi postali nebeski narod

Od istorijskog događaja, preko dalmatinskih redaktura i jugoslovenstva, Kosovski boj je prošao vijugav put kako bi postao dominantni srpski nacionalni mit

Ovaj članak je prvi put objavljen u Odiseji #03, sa ilustracijama Vuka Palibrka, a pod naslovom Život i priključenija Kosovskog boja

Ideja o Srbima kao nebeskom narodu pomalo podseća na fenomen popularnog vica – svi su je čuli, ali niko ne zna od koga niti ko joj je autor. Oni s boljim pamćenjem možda bi njeno poreklo potražili u devedesetim godinama prošlog veka, u bombastičnim frazama srpskih intelektualaca o Kosovu kao „najskupljoj srpskoj reči“, „kosovskom opredeljenju“ ili „kosovskom zaveštanju“. Drugi bi verovatno naglasak stavili na fraze o Srbima kao nebeskom narodu u neomolitvenim spisima crkvenih velikodostojnika iz istog perioda, poput Atanasija Jevtića, ili u sličnim zamislima o srpskoj kolektivnoj posvećenosti nebeskom carstvu u nešto ranijim spisima patrijarha Gavrila Dožića ili Nikolaja Velimirovića.

Devedesete su imale veliki značaj u medijskom popularizovanju ideje o Srbima kao nebeskom narodu i glorifikaciji Kosovskog mita kao potvrde srpske odanosti ideji „nebeskog carstva“, odnosno posvećenosti čitave nacije metafizičkim vrednostima i junačkom stradanju. Ipak, valja naglasiti da su sam Kosovski mit, a time i njegova konstitutivna ideja o nebeskom carstvu, mnogo stariji.

Priča o tome kako su Srbi postali nebeski narod počela je nekada davno, u danima i godinama neposredno posle Kosovskog boja 1389. godine.

Legende o knezu Lazaru nastale su takoreći odmah posle Kosovske bitke. Pedantno istraživanje naših medijevalista pokazalo je da su crkveni pisci sastavili preko 10 spisa – molitava, pohvala, pohvalnih slova – o Lazaru i Kosovskoj bici u periodu od svega 30 godina nakon bitke, što bi se prema srednjovekovnim standardima moglo nazvati hiperprodukcijom. Nijednoj od srpskih srednjovekovnih ličnosti nije posvećeno toliko spisa, osim možda Svetom Savi i Svetom Simeonu tj. Stefanu Nemanji, ali su spisi o njima nastajali vekovima, dok je o Lazaru obimno pisano tokom samo par godina i decenija nakon boja. Produkcija tekstova o knezu Lazaru je takoreći bez presedana u srpskoj srednjovekovnoj književnosti.

Ti spisi su, naravno, pisani u pravoslavnom duhu, i oni veličaju Lazara kao mučenika koji se žrtvuje za veru. Primera radi, Danilo Mlađi u svom Slovu o knezu Lazaru (1399) kaže kako je Lazar odlučio da napusti prolaznost zemaljske vlasti i sjedini se sa nebeskim vojnicima, a da su njegovi vojnici koji su mu bili verni u zemaljskom carstvu svi zaslužili carstvo nebesko. Ovde vidimo prvi put opisanu ideju od koje će kasnije nastati ona poznata misao da su Srbi nebeski narod – u ovim hrišćanskim spisima, koji su inspirisani jevanđeljima i vizantijskom pravoslavnom književnošću, nekoliko autora govori o tome da je Lazar svesno izabrao nebesko nasuprot zemaljskom carstvu, i opisuju ga kao mučenika koji se svesno i voljno žrtvuje za Gospoda, odriče se zemaljske slave i stoga stiče mesto u carstvu nebeskom.

No, ako nam ovo daje uvid u poreklo ideje o nebeskom carstvu, to svakako ne objašnjava kako se i kada ova ideja „primila“ u narodu. Istini za volju, prost narod u to doba niti je bio pismen, niti je baš s lakoćom mogao da shvati ove crkvenoslovenske stihove, sve i da ih je pomno slušao u crkvi jedanput u godini, na Dan velikomučenika Lazara. Naravno, u popularizaciji Kosovskog mita ključnu ulogu imale su narodne pesme tzv. Kosovskog ciklusa, ali nije izvesno da su se one uopšte pevale u narodu u to doba. Čak i da jesu, izvesno je da u njima nije bilo onog visokomoralnog i patriotskog duha koji je nama danas poznat iz Vukovih zbirki, koje su zabeležene tek u devetnaestom veku.

Nakon ranih crkvenih spisa, kao i nekih izdvojenih i šturih svedočanstava iz dvorskih spisa, turskih izvora ili zabeležaka putopisaca, sledeću značajnu etapu u razvoju Kosovskog mita čine priče o boju koje nalazimo tokom 17. i 18. veka na jadranskom primorju, pre svega u Dubrovniku. Te priče i pesme sasvim su drugačije od ove monaške tradicije, i više liče na dvorsku i vitešku književnost, a tu spadaju i prvi istorijski spisi, odnosno pokušaji nekolicine dubrovačkih pisaca da opišu Kosovski boj.

Jedan od njih, Mavro Orbini, u svom Kraljevstvu Slovena (1601) opisuje niz slavnih događaja iz povesti Južnih Slovena – očito želeći da pokaže kako i oni imaju svoju istoriju, svoje junake, svoja kraljevstva i carstva, odnosno da nisu manje vredni od Latina koji tada dominiraju primorjem. U tim starim dubrovačkim pričama vidimo kako je Kosovski mit već sasvim celovit i uobličen – imamo detaljan opis same legende i njenih glavnih junaka, Lazara, Miloša, Vuka Brankovića, i motive izdaje, vernosti i odanosti gospodaru i hrišćanskoj veri.

Junaci su ovde prikazani kao hrišćani i Sloveni, čak povremeno i kao Ugari (ovde u geografskom ili političkom smislu, pre negoli etničkom). Sve to predstavlja poseban oblik poznorenesansnog i baroknog panslavizma, ili čak jugoslavizma, koji je negovan na Jadranskom primorju. Dok neki smatraju da su ove glavne narativne niti Kosovske legende i nastale tu na Primorju, drugi smatraju da su one zapravo potekle u srpskoj sredini pa se odatle širile ka Jadranu. Kako god, ime Miloša Obilića i ideju o Brankovićevoj izdaji nalazimo prvi put u spisima koji su nastali otprilike čitav vek posle same bitke, i oni nemaju istorijsku potvrdu.

Paralelno sa tom primorskom tradicijom, u tada južnoj Ugarskoj a današnjoj Vojvodini, Slavoniji i drugim delovima Panonske nizije, Srpska pravoslavna crkva pomera se s Kosova i u te krajeve donosi svoje relikvije, diže nove manastire i prenosi svoje priče i tradicije. Kosovski mit koji nalazimo u 18. veku u južnoj Ugarskoj je i dalje, kao i srednjovekovni spisi, prevashodno hrišćanski, ali sada postoje i neki spisi koji su manje vizantijsko-crkveni, a više liče na romane – Tronoški rodoslov i Priča o boju kosovskom. I ovde, u ovim delima, ne nalazimo još nikakav izraz srpskog nacionalizma, već pre neku vrstu razrađenije, zanimljivije i popularnije verzije najranijih monaških priča o knezu Lazaru i Kosovskom boju.

Najzad, Lazar i Kosovski boj doživeće punu slavu u srpskim narodnim pesama, pre svega onima koje je sakupio i objavio Vuk Karadžić početkom 19. veka. Svrstane u Kosovski ciklus, ove pesme su uglavnom viđene kao centralne, ključne za čitavu srpsku usmenu tradiciju, i smatra se da imaju sve vrline jedne nacionalne epske tradicije. Njih čini nekih četrnaest povezanih pesama, u kojima je Kosovski boj prikazan kao poraz, stradanje kneza Lazara, propast srpskog carstva i srpske nezavisnosti, i kao bitka posle koje se uspostavlja turska vladavina nad Srbima. Kosovska epika sadrži različite elemente književnog tj. pisanog porekla, narodne tradicije, neke česte motive kao što su poslednja večera uoči bitke, izdaja Lazarevog zeta Vuka, Lazar koji svesno bira carstvo nebesko nasuprot carstvu zemaljskom i tako dalje. Za razliku od prethodne epske tradicije, ove narodne pesme imaju nacionalni, srpski karakter, one govore o celom narodu i zato čine osnovu, kičmu onoga što bi se moglo prikladno nazvati srpski kosovski mit.

Međutim, gde zapravo u usmenom pesništvu nalazimo ideju o Lazarevom izboru carstva nebeskog? Raspolažemo sa sedam kosovskih pesama dokumentovanih pre Karadžića, od kojih su sve u njegovo doba još uvek bile neobjavljene i, suštinski, nepoznate, i nekih četrnaest pesama o knezu Lazaru i Kosovskom boju koje je on objavio u svojim zbirkama. U čitavom tom korpusu, ovaj motiv carstva nebeskog nalazimo u jednoj jedinoj pesmi, poznatoj kao Propast carstva Srpskoga.

Na početku pesme, soko (zapravo Sveti Ilija) dolazi iz svetog grada Jerusalima, noseći caru Lazaru pismo od Bogorodice. U pismu, ona mu nudi izbor između carstva zemaljskog i carstva nebeskog – ako izabareš zemaljsko carstvo, povedi svoju vojsku u boj i pobedićeš; ako izabereš nebesko carstvo, sagradi crkvu na Kosovu i pričesti svoje vojnike, jer ćete svi izginuti. Lazar odlučuje da je zemaljsko carstvo prolazno a nebesko večno, i zato bira ovo potonje i gine u bici. Druge pesme, ukoliko uopšte pominju sam poraz, prosto kažu da je Lazareva vojska bila malobrojna i da ga je izdao Vuk Branković. Štaviše, čak i na kraju pesme Propast carstva Srpskoga pevač (zapravo, videćemo, pevačica) takođe kaže kako bi Lazar nadvladao Turke da ga Vuk nije izdao, što dramski protivreči malopređašnjoj uvodnoj sceni.

O identitetu pevačice Propasti carstva Srpskoga znamo jako malo. Vuk je zove Slepa iz Grgurevaca, i pojašnjava da je od nje štampao četiri pesme; sve osim jedne, važno je zapaziti, pripadaju Kosovskom ciklusu. Vuk je čuo za nju tokom boravka u Sremu 1815. godine, i odmah nakon povratka piše nekoliko puta igumanu Lukijanu Mušickom, s molbom da zabeleži kosovske pesme o Lazaru od ove pevačice, jasno mu stavljajući do znanja: „jerbo ćemo teško one pjesne na drugom mjestu naći“.

Iz ovoga se vidi zašto su problematične tvrdnje o velikoj popularnosti ideje o opredeljenju za nebesko carstvo među običnim narodom. Naime, ako su ove pesme bile tako popularne, zašto Karadžić tvrdi da će ih teško naći negde drugde, i zašto insistira da se one zabeleže baš od ove pevačice? Iako je u narednim decenijama Karadžić razvio mrežu saradnika u centralnoj Srbiji, Crnoj Gori i Hercegovini, on će nakon ovoga objaviti samo još jednu pesmu o Lazaru, Zidanje Ravanice, koja opeva podizanje njegove zadužbine.

[lo_drop_caps style=”normal” tag=”h6″]A[/lo_drop_caps]li, čak ni formiranje ove naglašenije srpske kosovske tradicije nije sprečilo dalji razvoj Kosovskog mita i njegove dalje obrade u drugačijem duhu. Tako, krajem 19. i početkom 20. veka, Kosovski mit igra značajnu ulogu u protojugoslovenskoj i jugoslovenskoj ideologiji. Niz hrvatskih intelektualaca aktivno učestvuje u promovisanju Kosovskog mita kao zajedničkog nasleđa srpsko-hrvatske nacije, gde Srbe I Hrvate vide kao dva plemena istog porekla. Na primer, 1886. godine, Hrvati Grga Martić i Armin Pavić objavljuju kosovske pesme i prerađuju narodne pesme kako bi ih objedinili i objavili kao jedinstveni ep (Narodne pjesme o Boju na Kosovu godine 1389), i tu dodaju, recimo, stihove koji govore o učešću hrvatske vojske u bici:

I drugi intelektualci u to doba su sledili njihov primer. Tako je, recimo, na Vidovdan 1889. godine, dakle na 500. godišnjicu Kosovske bitke, održana velika proslava u Zagrebu. Dubrovčanin Ivo Vojnović (1857–1929) svoju dramu Smrt Majke Jugovića, pisanu po narodnoj kosovskoj pesmi, postavio je 1906. godine u Beogradu i 1907. u Zagrebu, dakle uoči Austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine. Njegova drama promovisala je solidarnost između Srba i Hrvata i naravno doživljavana je tada ne samo kao književno delo, nego i kao politički čin ili „kao značajna nacionalna manifestacija“, kako je naveo jedan književni kritičar.

Najzad, svima je poznato ime hrvatskog vajara Ivana Meštrovića koji je Kosovski mit uzdigao na nivo reprezentativne ideologije ili ideje vodilje jugoslovenstva. Tako je Meštrović dizajnirao monumentalni Vidovdanski hram koji bi bio dug preko 100 metara, u kojem bi bile figure svih kosovskih junaka, a koji bi predstavljao stub jugoslovenstva kao svojevrsne državne ili sekularne religije. Po njegovim rečima u Ideji Vidovdanskog hrama iz 1919. godine, taj hram bi slavio „religiju cara Lazara“, a on dalje kaže da su „jugoslovenski mučenici od Kosova do danas i čitav jugoslovenski narod vojnici cara Lazara“, koji „neprekidno vlada dušom jugoslovenskog naroda“.

Hrvatski istoričar umetnosti Kosta Strajnić (1877–1977), autor jedne od prvih monografija posvećenih Meštroviću, nije se ustručavao da projekat izgradnje Vidovanskog hrama proglasi najznačajnijim delom nacionalne umetnosti koje je ikad neki narod iznedrio. „Po ovom značenju“, piše Strajnić, „on nadilazi sve umetničke spomenike od najstarijih vremena do danas. Vidovdanski hram je Jugoslovenima više nego što su Egipćanima bile piramide, Indijcima pagode, Grcima Partenon, Rimljanima Koloseum; više nego što su Srednjemu veku bile katedrale a Renesansi palače. Jer, nijedan od navedenih spomenika nije u vezi sa dušom dotičnoga naroda toliko koliko je Vidovdanski hram u vezi sa dušom našom, dušom jugoslovenskom.“

Slabe tačke mnogih učenih ljudi koji su se bavili Kosovskim mitom jesu njihova rigidnost i statičnost – mnogi od njih smatraju da postoji nekakva nepromenljiva, konstantna, nacionalna ili nacionalistička, srpska suština Kosovskog mita koja opstaje kroz vekove. Toga zapravo nema, već u različitim istorijskim trenucima i kontekstima imamo i različit izraz i tumačenje kosovske tradicije. Neopravdano je svesti bogatu, šaroliku i raznorodnu kosovsku tradiciju samo na njenu klasičnu srpsku verziju u narodnim pesmama koje je sakupio Vuk Karadžić. Najvećim delom svog dugog života, Kosovski mit se nije doticao pitanja nacije, teritorije i granica, koliko je služio za promovisanje hrišćanske vere i emancipaciju Južnih Slovena.

Milica Bakić-Hejden, profesorka komparativne religije sa Univerziteta u Pitsburgu, nedavno je iznela zanimljivo viđenje Kosovskog mita kao srpske verzija hamletovske dileme, našeg „biti il’ ne biti“: da li se privoleti zemaljskom ili nebeskom carstvu, da li izaći na bojno polje i suočiti se sa pretnjom ili se povući, da li se suprotstaviti ili se pognuti i biti vazal? Tako bi, možda, Kosovski mit mogao postati povod da trezveno razmišljamo i donosimo mudre političke odluke, umesto da tvrdoglavo insistiramo na jednom starinskom i prevaziđenom značenju Kosova koje nas drži zarobljene u prošlosti iz koje nam nema izlaza. — ⊗